Boym na tle epoki

I. Wprowadzenie

Kiedy Portugalczycy dotarli do Chin w 1557 roku, Towarzystwo Jezusowe działało w Europie już od kilku lat i było gotowe na rozpoczęcie szeroko-zakrojonej misji ewangelizacyjnej w świecie. Pierwsze misje jezuickie pojawiły się w Indiach, Afryce i na południowo-wschodnim wybrzeżu Chin w Makau. W okresie, gdy pierwsi Jezuici rozpoczynali swą działalność w Polsce w 1564 roku, w Chinach słabła siła polityczna i zbrojna dynastii Ming. Za północno-wschodnią granicą konsolidowała się moc militarna Mandżurów zjednoczonych z mongołami, która wkrótce miała zagrozić Państwu Środka.

Pod koniec XVI wieku, w tzw. kontynentalnych Chinach istniał już ponad tuzin misji jezuickich, a samo Makau miało status kolonii portugalskiej. W początkach XVII wieku, włoski misjonarz, Matteo Ricci z sukcesem otworzył seminaria jezuickie w Nankinie i Pekinie. W tym samym czasie, w Europe wzrastało napięcie między ludnością katolicką a protestancką, które w końcu doprowadziło do wybuchu w 1618 roku długotrwałego konfliktu religijnego znanego w historii jako Wojna Trzydziestoletnia. Jednocześnie, w tym samym pamiętnym roku, Nurchaczy, przywódca Państwa Mandżurskiego wypowiedział wojnę Chinom cesarskim.

W tych niespokojnych czasach urodził się w 1612 roku w Lwowie Michał Boym, syn Pawła Jerzego Boyma, królewskiego medyka na dworze króla Zygmunta III Wazy. Gdy Chongzhen, ostatni cesarz z głównej linii dynastii Ming obejmował tron w 1627 roku, Michał Boym właśnie kończył pobieranie nauk w kolegium jezuickim w Lwowie, by wkrótce w Krakowie odbyć dwuletni nowicjat, który miał go przygotować do pracy misjonarskiej. Po kilku dalszych latach studiów pedagogii, filozofii i teologii w różnych centrach akademickich Polski, w 1641 roku Michał Boym został wyświęcony na księdza.

W międzyczasie w Japonii w okresie 1637–1638 miało miejsce tzw. Powstanie Shimabara, w którym liczny udział brali chłopi wyznający chrześcijaństwo. Po jego upadku, chrześcijaństwo zostało w Japonii zakazane, ludność chrześcijańska oraz misjonarze zabici, a handel z Europejczykami w zasadzie zakazany, co w szczególny sposób uderzyło w bardzo dochodowy handel porcelaną.  W rezultacie jeszcze bardziej zwiększyło się znaczenie handlu z  Chinami jako jedynym źródłem tego cennego produktu. Chiny stały się zatem obiektem wzmożonej działalności misjonarskiej i dyplomatycznej. 

II. Pierwsza wyprawa Boyma

W marcu 1643, Michał Boym otrzymuje w końcu upragnione błogosławieństwo od Papieża Urbana VIII i wraz z dziesięcioma innymi księżmi i kilkoma klerykami na pokładzie statku z Lizbony wypływa w kierunku Makau. Statek opływa zachodnie wybrzeże Afryki, kierując się na Madagaskar, a następnie, na portugalską kolonię Goa na zachodnim wybrzeżu Indii.

Po ponad półtora roku straszliwie niebezpiecznej podróży morskiej, w czasie której statystycznie umiera lub ginie połowa misjonarzy, statek z Boymem dociera do Makau u południowych wybrzeży Chin.

W tym samym czasie, gdy Michał Boym zmaga się z kolejnymi oceanami, Chiny rozdzierane są przez trwające już od czterech lat powstanie chłopskie. Lider powstania, chłop o imieniu i nazwisku Li Zicheng w kwietniu 1644 roku zdobywa władzę i w Pekinie mianuje sam siebie cesarzem Shun Zi. Chongzhen, ostatni cesarz tzw. Północnego Ming, upokorzony, popełnia samobójstwo.

Rozgniewany faktem, iż Li Zicheng wziął dla siebie jego konkubinę, potężny generał wojsk Ming, Wu Sangui, przechodzi na stronę wroga i już miesiąc później, w maju, otwiera wrota Shanhaiguan na najbardziej północno-wschodnim odcinku Wielkiego Muru, by wpuścić wojska mandżurskiego księcia Dorgona i do nich dołączyć w ataku na siły Li Zichenga w Pekinie. W listopadzie tego samego roku, armia mandżurska zdobywa Pekin, a na tronie osadzony zostaje Shunzhi - pierwszy cesarz ostatniej w historii Chin dynastii - Qing.

Tymczasem na południu kraju książęta pochodzący z bocznych linii Północnego Ming nadal opierają się najeźdźcy i stacjonując w Nankinie, pozostają w bardzo dobrych relacjach z jezuitami, szczególnie z o. Andreasem Kofflerem, któremu udaje się w końcu przechrzcić na wiarę katolicką najbliższe otoczenie i rodzinę ostatniego cesarza dynastii Południowego Ming, Yongli.

Po dotarciu do Makau w grudniu 1944 roku Michał Boym dwa lata poświęca na intensywną naukę chińskiego języka i zwyczajów. Następnie jest skierowany na wyspę Hajnan. To właśnie tam zaczyna pracę nad swym atlasem Chin pt. "Magni Cathay", poznaje tajniki chińskiej  metody diagnozy chorób na podstawie badania pulsu, które później wykorzysta w pracy "Clavis Medica ad Chinarum Doctrinam de Pulsibus" oraz zbiera materiały na temat lokalnej fauny i flory, które opisze w swym kolejnym dziele "Flora Sinensis".

Wkrótce po jego przybyciu na Hajnan, Mandżurowie z dynastii Qing zajmują wyspę, a sam Boym wraz z towarzyszami jest zmuszony małą łódką skrycie opuścić wyspę. Udaje się do Tonkinu, skąd zostanie wysłany na dwór Yongli, by tam pomagał ojcu Kofflerowi. Wcześniej, jesienią tego samego roku, w Europie kończy się Wojna Trzydziestoletnia, otwierając nową polityczną epokę i zmieniając równowagę sił w Europie na korzyść Francji, poprzez osłabienie wpływów Hiszpanii i Portugalii. Powstają niezależne Niderlandy - nowy gracz w handlu z Dalekim Wschodem, który zabiega o względy dynastii Qing, w ten sposób zmuszając Portugalię do trudnego wyboru między dynastią zaborców a dotychczasowymi partnerami z dynastii Ming.

III. Powrót do Europy jako Wysłannik Mingów

W 1649, Boymowi powierzona zostaje misja przedstawienia sytuacji Południowego Ming Papieżowi i szukanie wsparcia militarnego Portugalii dla władzy cesarza Yongli. Otrzymuje listy uwierzytelniające wraz z pismami osobistymi od Cesarzowej Heleny i Wielkiego Kanclerza Panga Achilesa skierowanymi do Papierza Innocentego X, Generała Zakonu Jezuitów oraz Kardynała Jana de Lugo. Dodatkowo wiezie pisma do Doży Weneckiego i do Króla Portugalii. Wraz z młodym arystokratą i urzędnikiem dworskim, Andrzejem Zhengiem rusza w podróż powrotną do Europy.

Jednakże podróż od samego początku napotyka na przeszkody ze strony frakcji portugalskiej spierającej współpracę z mandżurskim dworem Qing. Pierwsze problemy pojawiają się już w Makau, następnie w porcie Goa. Po kilku miesiącach odmów pozwolenia na zaokrętowanie na statek do Europy, Boym decyduje się w końcu na de facto wymknięcie się chyłkiem z tej portugalskiej kolonii i rusza drogą lądową szlakiem śladami Marco Polo, przez Indie, rejon starożytnej Mezopotamii, aż do Smyrny, a obecnie Izmiru, skąd statkiem płynie do Wenecji.  Tam czeka go kolejna trudność. Z powodu konfliktu między Wenecją a Papiestwem, obecność jezuitów w Republice Weneckiej jest zakazana. Aby móc wypełnić misję, zakonnik zwraca się o pomoc do francuskiego ambasadora, dzięki któremu w połowie grudnia 1651 roku dostaje audiencję w Senacie Republiki, aby tam przedstawić sytuację w Chinach. Odziany w tradycyjną szatę chińskiego Mandaryna, robi wielkie wrażenie na zebranych.

Z początkiem 1652 roku otrzymuje od swych przełożonych reprymendę za swój występ w Wenecji i zostaje uwięziony w Loreto. Papież Innocenty X jest wielce urażony faktem użycia przez Boyma francuskiego wstawiennictwa i odmawia spotkania się z nim. Na dodatek, anonimowe pismo podważa wiarygodność Boyma jako cesarskiego wysłannika. 

Pozostając w odosobnieniu, utrzymuje bliskie kontakty z inną wielką jezuicką osobowością - ojcem Athanasiusem Kircherem, któremu powierza swe ilustracje i opisy zawarte we "Flora Sinensis". Zostają one wykorzystane z podaniem autora w wielkim dziele tego ostatniego pt. “China Illustrata", które pojawia się w druku w 1668 roku,  już po śmierci Boyma.

W międzyczasie, w roku 1654, ukazuje się w Paryżu francuska wersja jego "Brevis Relatio, Referitur iter R. P. Michaelis Boym ex Sinis in Europam" (Raport z podróży ojca Michała Boyma z Chin do Europy).

Papież Innocenty X niechętny Polakowi i jezuickim praktykom tzw. "Rytów Chińskich" (tzn. zapoczątkowanego przez Matteo Ricci użycia przez jezuitów w liturgii chińskiego ubioru i niektórych rytuałów) umiera 7 stycznia 1655 roku. Na Papieża zostaje wybrany Aleksander VII. Wkrótce po tem Makau i Goa potwierdzają tożsamość Michała Boyma i jego dyplomatyczne umocowanie, a także informują, iż nadal około jednej trzeciej terytorium Chin pozostaje pod kontrolą dynastii Ming, podczas gdy na zagarniętej przez wroga części wybuchają masowo anty-mandżurskie powstania.

W końcu, po trzech latach oczekiwania, Michał Boym i Andreas Zheng otrzymują audiencję u nowego papieża. Chociaż Papież Aleksander VII nie jest w stanie udzielić Mingom realnej pomocy, to przekazuje jednak słowa pocieszenia, modlitwy i wsparcia duchowego, i nakłada na Boyma misję powrotu do Chin z papieskimi pismami do rodziny cesarskiej. Boym i Zheng udają się do Lizbony, by wsiąść na statek to Azji, po drodze jednak, mając papieskie błogosławieństwo odbywając audiencję u portugalskiego króla, Jana IV by prosić o militarne wsparcie wojsk portugalskich dla dynastii Ming. Król wydaje decyzję o wsparciu i z tą obietnicą, zakonnicy ruszają w drogę.

IV. Powrót do Chin

30 marca 1656 Boym i Zheng okrętują na statek z rumbem na Chiny. Podróż obfituje w niebezpieczeństwa - czterech z ośmiu zakonników podróżujących wraz z nimi umiera na morzu od chorób i z wycieńczenia.

6 listopada 1956 statek dociera do Goa. Tu Boym otrzymuje informację o katastrofalnej sytuacji cesarza Yongli, którego armia kontroluje zaledwie kawałek południowo-zachodniego obszaru cesarstwa. Otrzymuje list od prowincjała Makau informujący go, że w związku z relacjami handlowymi zawiązanymi przez Portugalię z Mandżurami i ich dynastią Qing, jego powrót do Makau jest bardzo źle widziany.

Nie poddaje się jednak i dociera nieznaną mu drogą przez Indie, by na wschodnim wybrzeżu kraju zaokrętować się na muzułmański statek udający się do Syjamu (dziś Tajlandia). Przed podróżą powierza znajomemu jezuicie francuskiemu, Phillipowi Coupleta misję dostarczenia jego rękopisów do Europy, m.in. jego dzieła na temat chińskiej medycyny pt. “Medicus Sinicus", którego powstanie anonsował już w  “Briesve Relation". To właśnie to dzieło zostaje splagiatowane przez holenderskiego lekarza, Andreasa Clayera, który publikuje ją pod swoim nazwiskiem w 1682 we Frankfurcie nad Menem po śmierci Boyma jako “Specimen Medicinae Sinicae." Szczęśliwie dla Boyma, plagiat zostaje w końcu odkryty i jego autorstwo pierwszej w Europie książki o chińskiej medycynie zawierającej m.in. opis sławnej metody badania pulsu, jest potwierdzone.

W początkach 1658, Boym i Zheng docierają do stolicy królestwa Syjamu.  Tu zakonnik otrzymuje kolejne pismo, tym razem od senatu Makau, z zakazem wjazdu do tego miasta. Jego lądowa podróż przez Półwysep Malezyjski, podczas której mierzy się z tygrysami, słoniami i nosorożcami jest opisana w kolejnym liście do Rzymu.

Po upływie kilku miesięcy odkrywa, że dwór Mingów stacjonuje w prowincji Guanxi na południu Chin. By dostać się bliżej, towarzysze wsiadają na małą dżonkę chińskich piratów. Zakonnik, choć gotowy ponieść najwyższą cenę, doskonale zdaje sobie sprawę, że jego misja jest niebezpieczna nie tylko dla niego osobiście, ale dla całej społeczności religijnej, którą reprezentuje, jak też i dla interesów Korony Portugalskiej, która patronuje zakonowi jezuitów w Chinach. Honor i poczucie lojalności nie pozwalają mu się jednak wycofać.

Po dwóch miesiącach dramatycznych przeżyć na statku pirackim, który opływa wybrzeże Indochin, Boym dociera do Tonkinu (obecnie północny obszar Wietnamu). Stąd wysyła swój ostatni list do Wielkiego Księcia Toskanii, patronującego mu w czasach oczekiwania na papieską audiencję. Opisuje w nim sukcesy armii Mingów i jest pełen wiary w ostateczną ich wygraną. Pomimo nalegań zwierzchnika misji jezuickiej w Tonkinie, by zrezygnował z dalszej podróży, Boym wraz z Zhengiem opuszcza Tonkin, kierując się do granicy z Chinami. 

16 lutego 1659 za zgodą lokalnych władz, towarzysze przekraczają granicę z Chinami, ale tam są szybko zmuszeni przez Mandżurów do powrotu do Tonkinu. Ostatecznie Boym podejmuje decyzję o podjęciu kolejnej ryzykownej próby przedostania się do Chin, tym razem przez Birmę.

Cztery miesiące później, w dniu 22 czerwca 1659 roku, nadal w drodze, Michał Boym umiera  z wycieńczenia. W chwili śmierci towarzyszy mu jedynie jego wierny jak zawsze Andreas Zheng. Jego miejsce pochówku pozostaje nieznane.

IV. Epilog

Dwa lata po śmierci Michała Boyma, Cesarz Yongli, nie otrzymawszy wiadomości z Europy, ucieka do Birmy, gdzie znajduje schronienie. Jego ednak już po upływie roku, wobec wkroczenia na teren Birmy wojsk zdradzieckiego Generała Wu Sangui, cesarz i jego dwór są wydani w jego ręce. Cesarz jest osobiście zaduszony przez Generała. Przed śmiercią, cesarz w obliczu zdrajcy podobno wydaje mu polecenie, by zabił go jak najszybciej, bo cesarz "nie może znieść widoku jego twarzy".

Dynastia Qing rządzi Chinami przez następne 250 lat.